تفسیر شریف تسنیم-سوره آل عمران (نشریه هادی 88)

أعوذ بالله من الشيطان الرجيم

قل للّذین كفروا ستغلبون و تحشرون إلی جهنّم و بئس المهاد (12)

گزیده تفسیر

آیه، در یك پیشگویی اعجازآمیز و بر پایه سنت الهی غلبه نهایی ایمان و عدل بر كفر و ستم، به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم می‏گوید: به كافران بگو كه به زودی شكست خواهند خورد. این پیشگویی به زودی تحقق یافت و نه تنها مدینه، بلكه همه شبه جزیره عرب از شرّ كافران رهایی یافت.

در پایان آیه نیز خبر غیبی دیگری درباره حشر كافران به سوی دوزخ آمده است، آن‏گاه آنچه را كافران برای خود مهیا و آماده كرده‏اند به «بدی» وصف شده است.

 

تفسیر

تناسب آیات

پس از بیان سرنوشت امت‏های گذشته و آنچه به سبب تكذیب پیامبران الهی برابر سنت مستمر خداوند بر سر آن‏ها آمده است، در این آیه كافران و مشركان صدر اسلام را برحذر می‏دارد كه مبادا با تكذیب پیامبر، به سرنوشت آنان گرفتارآیند.

معجزه و خبر غیبی

این آیه، نظیر آیه ﴿غُلِبَتِ الرّوم * فی اَدنَی الاَرض﴾(سوره روم، آیه 3 ـ 2) از معجزات قرآن كریم است، زیرا پیشگویی می‏كند كه یهودیان شكست خواهند خورد و طولی نكشید كه درگیری‏های مسلمانان با یهودیان مدینه پیش آمد و عده‏ای از آن‏ها شكست خوردند و برخی تبعید شدند و تقریباً مدینه بلكه همه شبه جزیره عرب از شر كافران نجات یافت.

همان‏طور كه گزارش معجزگونه حضرت رسول اكرم‏صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به مسئله‏ای دنیایی (شكست یهود) صادق بود، اخبار غیب‏گویانه آن حضرت‏صلی الله علیه و آله و سلم درباره مطلب آخرتی (حشر به سوی جهنم) نیز صحیح است.

آنچه را كافران خود آماده كرده‏اند بد است، چنان‏كه خداوند چیزهای دردناكی را برایشان مهیا كرده است: ﴿ومَهَّدتُ لَهُ تَمهیدا﴾(سوره مدثر، آیه 14)

غلبه حق

در مصاف ایمان و كفر، عدل و ظلم و حسن و قبح، غَلَبه از آنِ طرفِ حق است، زیرا صدر و ساقه ساختار خلقت حق است و باطل نسبت به نظام آفرینش بیگانه است و هر بیگانه‏ای مطرود خواهد بود. بر همین اساس، آیه ﴿كَتَبَ اللهُ لاَغلِبَنَّ اَنَا ورُسُلی﴾ (سوره مجادله، آیه21) و ﴿كم من فئةٍ قلیلةٍ غَلَبَتْ فئةً كثیرةً بِاِذنِ الله﴾ (سوره بقره، آیه 249) و سایر آیاتِ موازی آن نازل شدند.

گروه حس‏زده و تجربه‏گرای بی‏تجرید عقلی، نظام هستی را در حوزه دنیا خلاصه كرده و منكر معادند و می‏پندارند كه اگر قیامتی به پا گردد، حكم دنیا را دارد و همان‏طور كه در دنیا مرفّه بی‏دردند، در معاد نیز مسرف و زراندوز خواهند بود: ﴿وما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً ولَئِن رُدِدتُ اِلی رَبّی لاَجِدَنَّ خَیرًا مِنها مُنقَلَبا﴾ (سوره كهف، آیه 36) خداوند در ردّ آنان می‏فرماید: ﴿اَطَّلَعَ الغَیبَ اَمِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحمنِ عَهدا *كَلاّ سَنَكتُبُ ما یقولُ... ونَرِثُهُ ما یقولُ ویأتینا فَردا﴾ (سوره مریم، آیات 80 ـ 78)

اشارات و لطایف

بررسی شبهه اشاعره

اشاعره حسن و قبح عقلی را نمی‏پذیرند و تكلیف به محال را جایز می‏دانند و چنین استدلال می‏كنند كه گاه خداوند از استمرار كفر و به جهنّم رفتن كافران خبر می‏دهد و چون صدق گزارش خدا ضروری و كذب آن محال است، كفرورزی كافران جبری و حتمی خواهد بود؛ با این حال از آنان می‏خواهد كه ایمان بیاورند.

این پندار باطل از آنجا سرچشمه می‏گیرد كه اشاعره كار انسان را تابع علم خدا می‏دانند، با آنكه علم فعلی خداوند پیرو اعمال انسان‏هاست؛ یعنی خداوند خبر می‏دهد كه آنان با اختیار خود دستورهای وی را عمل نمی‏كنند، با اینكه می‏توانند به آنها عمل كنند.

 بحث روایی

درباره شأن نزول آیه وجوهی گفته شده است؛ ولی مورد مخصص نیست و آیه اصلی كلی را مطرح می‏كند و به نبرد بدر، احد یا یهود اختصاص ندارد.

 

قَد كانَ لَكُم ءایةٌ فی فِئَتَینِ التَقَتا فِئَةٌ تُقتِلُ فی سَبیلِ اللهِ واُخری كافِرَةٌ یرَونَهُم مِثلَیهِم رَأی العَینِ واللهُ یؤَیدُ بِنَصرِهِ مَن یشاءُ اِنَّ فی ذلِكَ لَعِبرَةً لاُولِی الاَبصر(13)

گزیده تفسیر

این آیه به حادثه مهم برخورد دو سپاه در جنگ بدر اشاره می‏كند كه مسلمانان امدادهای غیبی را به چشم خود دیدند. این خرق عادت، غیر از معجزاتی است كه مسلمانان آن را ندیده بودند و تنها قرآن كریم (همانند دیگر اخبار غیبی) از آن خبر می‏دهد.

این آیه پیروزی مسلمانان بر كافران را امداد الهی می‏نامد كه گاهی به فرستادن فرشته و زمانی به بارش باران و هنگامی به ایجاد امن و آرامش در قلوب مؤمنان و ترس در قلوب كافران و وقتی نیز به تصرّف در مجاری ادراكی (مانند چشم) است و در جنگ بدر همین معجزه اخیر، رخ داد.

تفسیر

مفردات

فئه: گروه متظاهر و پشتیبان یكدیگر را «فئه» گویند.

التقتا: «التقا» به معنای برخورد است؛ خواه پیش‏بینی شده باشد و خواه نباشد.

عبرة: «عَبْر» در اصل، تجاوز از حالی به حال دیگر است. «عبور»، مختص به گذشتن از آب با شنا، كشتی، شتر یا پل است. «عبارت»، مختص كلام است كه از زبان گوینده شروع می‏شود و از هوا می‏گذرد و به گوش شنونده می‏رسد .

تناسب آیات

در آیه پیشین از شكست كافران وعدم كارایی اموال و اولاد در روز حادثه سخن به میان آمد و این آیه نموداری از شكست آنان و پیروزی مؤمنان از راه نامتعارف است. ضمناً عبرت‏گیری را به هر دو گروه سفارش می‏كند تا همگان (مؤمنان و كافران) از گزند غرور و آسیب غفلت مصون بمانند.

اعجازی نادر در جنگ بدر

صدر و ذیل این آیه، همه را به تأمل و تفكر در یكی از معجزات پیامبر فرامی‏خواند. این اعجاز از موارد كم نظیر و آیتی است برای همگان؛ هم برای مؤمنان تا در جنگ‏های بعدی اظهار ناتوانی نكنند و هم برای كافران تا در نبردهای دیگر تجرّی نداشته باشند.

این اعجاز، موردی نادر الوقوع بود كه مسلمانان آن را با چشم خود دیدند و بر خلاف نوع معجزاتی بود كه تنها اخبار غیبی‏شان در قرآن آمده است؛ مانند قصه حضرت نوح(علیه‌السلام) یا حضرت مریم یا موسای كلیم(علیه‌السلام).

در این نبرد، براساس علل و عوامل ظاهری، كافران شكست‏ناپذیر می‏نمودند، زیرا آنان نزدیك هزار نفر جنگجوی مسلّح و برخوردار از تداركات و پشتیبانی لازم بودند؛ ولی سپاه مسلمانان 313 نفر بود كه بیش از چند شمشیر و زره نداشتند و بیشترشان پیاده بودند و غذایشان چند دانه خرما بود.

 راز پیروزی مؤمنان

خدای سبحان به جای «فئة مؤمنة» می‏فرماید: ﴿فِئَةٌ تُقتِلُ فی سَبیلِ الله﴾ كه، اشاره دارد كه عامل پیروزی كه از راه غیب نصیب گروه نخست شد، «فی سبیل الله بودن جهاد» آنان بود، چون اصل كلّی و وعده الهی این است كه ﴿اِن تَنصُرُوا اللهَ ینصُركُم ویثَبِّت اَقدامَكُم﴾ (سوره محمّدصلی الله علیه و آله و سلم، آیه 7) چنان كه مشابه تعبیر یاد شده درباره كافران به خوبی نشان می‏دهد سبب شكست گروه دوم كفر آنان است: ﴿واُخری كافِرَة﴾؛ ﴿اِنَّ الَّذینَ كَفَروا لَن تُغنِی عَنهُم اَمولُهُم ولااَولدُهُم مِنَ اللهِ شَیء﴾(سوره آل عمران، آیه 10)

رؤیت حقیقی

تعبیر ﴿رَأی العَین﴾ در این آیه و تعبیر ﴿فی اَعینِكُم﴾ در سوره «انفال» تأكید می‏كنند كه كافران سپاه مؤمنان را و مؤمنان لشكر كافران را به وضوح دیدند و پندار نبود.

گاه در بیرون از چشم چیزی نیست و تنها در محدوده چشمِ تماشاگر چیزی پدیدار می‏شود؛ مانند كارهای رعب‏انگیز ساحران: ﴿قالَ اَلقوا فَلَمّا اَلقَوا سَحَروا اَعینَ النّاسِ واستَرهَبوهُم وجاءو بِسِحرٍ عَظیم﴾ (سوره اعراف، آیه 116) ولی در آیه ﴿اِذ یریكَهُمُ الله﴾ چنین نیست، بلكه باید چیزی باشد تا بتوان آن را به خدا نسبت داد.

آری اگر تصرّف در چشم به خدا نسبت داده نمی‏شد، این احتمال بود كه تصرّف در محدوده چشم باشد؛ لیكن با توجه به قرائن موجود باید از این‏گونه احتمالات صرف‏نظر كرد و ارائه الهی را حقیقی دانست نه چشم‏بندی.

تذكّر: اضلال و مانندش را می‏توان به خداوند اسناد داد، زیرا خداوند اضلال كیفری دارد نه ابتدایی؛ و به معنای امساك فیض هدایت است كه عدم ملكه است؛ نه ایجاد ضلالت و نظیر آن؛ بر خلاف چشم‏بندی ساحرانه كه كاری باطل است. آری اگر وجه صحیح داشته باشد، اسنادش به خداوند محذوری ندارد.

چگونگی كم و زیاد نشان داده شدن لشكر

كافران لشكر مسلمانان را دوبرابر دیدند: ﴿یرَونَهُم مِثلَیهِم رَأی العَین﴾ و مؤمنان لشكر آن‏ها را اندك. درباره چگونگی این تقلیل كثیر و تكثیر قلیل دو نظریه می‏توان ارائه داد:

1. تصرف در محور چشم بوده و بینندگان چیزی را كه واقعیت نداشته می‏دیدند و از مشاهده واقع عاجز بودند؛ مانند امت حضرت موسی(علیه‌السلام) كه طناب‏ها و چوب‏ها را مار می‏دیدند: ﴿سَحَروا اَعینَ النّاسِ واستَرهَبوهُم وجاءو بِسِحرٍ عَظیم﴾ (سوره اعراف، آیه 116) این ارائه چون باید واقعیتی باشد كه بتوان آن را به خدا اسناد داد، از این احتمال صرف‏نظر می‏شود.

2. برای توجیه آیه ﴿ویقَلِّلُكُم فی اَعینِهِم﴾ (سوره انفال، آیه 44) می‏توان گفت كه قرآن كریم بهره‏وری این جهان را اندك می‏شمرد: ﴿قُل مَتعُ الدُّنیا قَلیل﴾ (سوره نساء، آیه 77) یعنی همه دنیا «متاع قلیل» است؛ نه اینكه بهره تبهكاران از دنیا كم باشد.

بر این اساس چیزی كه حقیقتی جز دنیا ندارد اندك است و ایمان و مؤمن چون به امداد الهی و نصرت غیبی فرشته‏ها متكی است، پایدار و ثابت، در نتیجه زیاد است. قرآن كریم از این حقیقت پرده می‏دارد و می‏فرماید سران كفر كه نگاهی دنیوی داشته و سیره آنان تحقیر، تقلیل و كم بینی مؤمنان بود، مؤمنان را اندك و ضعیف پنداشته و می‏گفتند مؤمنان گروهی اندك‏اند و در قیامت كه جایگاه مؤمن و كافر مشخّص می‏شود، روشن می‏شود كه چه دسته‏ای اندك و چه گروهی بسیار بوده‏اند. حقیقت كافران جز «متاع دنیا» نیست كه حقیقت آن اندك است و خدای سبحان همین حقیقت كفر را كه اندك است در بیداری به مؤمنان نشان داد: ﴿واِذ یریكُموهُم اِذِ التَقَیتُم فی اَعینِكُم قَلیلًا ویقَلِّلُكُم فی اَعینِهِم... ﴾(سوره انفال، آیه 44.)

درباره اینكه آیا همه كافران لشكر مسلمانان را اندك دیدند؛ یا شیطان به رقم آن‏ها پی برد؟ خدای سبحان می‏فرماید كه شیطان ابتدا كافران را شوراند كه مؤمنان توان نبرد با شما را ندارند و من نیز با شما هستم، پس به جنگ آنان بروید؛ امّا همین كه جنگ تن به تن آغاز شد، پا به فرار گذاشت و گفت كه از شما بیزارم؛ به راستی من چیزی را می‏بینم كه شما نمی‏بینید: ﴿واِذ زَینَ لَهُمُ الشَّیطنُ اَعملَهُم وقالَ لاغالِبَ لَكُمُ الیومَ مِنَ النّاسِ واِنّی جارٌ لَكُم فَلَمّا تَراءَتِ الفِئَتانِ نَكَصَ عَلی عَقِبَیهِ وقالَ اِنّی بَرِی‏ءٌ مِنكُم اِنّی اَری ما لاتَرَون﴾ (سوره انفال، آیه 48) پس كافران تنها ظاهر مؤمنان را می‏دیدند كه گروهی اندك بودند؛ ولی شیطان همراهان غیبی این گروه را نیز می‏دید.

خداوند در آغاز نبرد، همه جنود خویش را به كافران نشان نداد و آنان پیكار را آغاز كردند؛ ولی ناگاه فرشتگان را به صورت سربازانی سفیدپوش و مسلّح به آنان نشان داد، پس كار خدا چشمبندی از قبیل ﴿سَحَروا اَعینَ النّاس... ﴾ نبود؛ هرچند چشمبندی ملكوتی بود نه ملكی: كافران پرده بر چشم دارند؛ ولی گاهی خدای سبحان بر اساس ترهیب یا تشویق از غیب پرده برمی‏دارد و آنان به اراده و ارائه خداوند آن را می‏بینند. جمعیت الهی مقابل كافران از نظر ظاهری، مردان مؤمن بودند و از نظر باطنی، حقیقت آن‏ها و امداد غیبی و نصرت ملكوتی و فرشته‏ها. خداوند این مجموعه را تقلیل داد.

یگانه یاور مسلمانان

خداوند برپایه حكمتش هر كه را بخواهد با یاری‏اش تأیید می‏كند: ﴿واللهُ یؤَیدُ بِنَصرِهِ مَن یشاء﴾ و نصرت تنها از آنِ خداست: ﴿ومَا النَّصرُ اِلاّمِن عِندِ اللهِ العَزیزِ الحَكیم﴾ (سوره آل عمران، آیه 126)

صاحبان چشم

آنان كه از حواسّ خود صحیح بهره می‏برند، افزون بر آنكه «اولوا البصائر» و «اولوا الألباب»اند، «أُولوا الأبصار» نیز هستند. در مقابل، قرآن آن‏ها را كه از چشم خود صحیح استفاده نمی‏كنند، كور می‏نامد.

«أولوا الأبصار» كسانی‏اند كه از راه چشم اطلاعات صحیحی را به قلب می‏رسانند و قلب آن‏ها را تحلیل می‏كند.

از دیدگاه قرآن كریم، اگر مجاری ادراكی (مانند چشم و گوش) ابزار دستاوردهای فكری و علمی برای قلب باشند، حقیقتاً انسان دارای چشم و گوش است، وگرنه نابینا و ناشنواست. دیگر اندام‏ها نیز چنین‏اند. قرآن كریم درباره آل ابراهیم(علیهم‌السلام) می‏فرماید كه اینان صاحبان دست و چشم (توانمند و روشن‏بین) بودند: ﴿اُولِی الاَیدی والاَبصر﴾ (سوره ص، آیه 45) آری كسی كه به تبر دست می‏برد و بت می‏شكند، صاحب مجاری تحریكی (مانند دست) است؛ امّا آن كه دست روی دست گذارده و بت‏پرستی، ظلم و مانند آن را تماشا می‏كند، بی‏دست است.

هر كه چشم، این مجاری ادراكی‏اش را به شایستگی به كار نگیرد یعنی با دیدن صحنه آموزنده‏ای عبرت نگیرد چشم او همانند چشم حیوان است كه او نیز عبرت نمی‏گیرد.

مدیر همه شئون ادراكی و تحریكی حیوانات، وَهْم آن‏هاست و شئون ادراكی و تحریكی انسان را عقل او عهده‏دار است. اگر وهم متولّی اداره امور كسی شود، او مصداقِ ﴿كالاَنعمِ بَل هُم اَضَلّ﴾ می‏شود و چنانچه زمام دیدن و شنیدن و دیگر مجاری ادراكی و تحریكی او را عقل به دست گیرد، وی هم در مرحله عمل جزو «اُولی الأیدی و الأبصار» است و هم در مرحله دل در شمار «أُولوا الألباب».  

اشارات و لطایف

1. نزاع و سستی امّت

اگر دشمن زیاد هم نشان داده می‏شد، رسول اكرم‏صلی الله علیه و آله و سلم ترسی نداشت، زیرا خدای سبحان به او دستور مقاومت داده بود و حضرتش آن‏گاه كه یاوری نداشت، بی‏هیچ واهمه‏ای قیام كرد، پس ترس از آنِ توده مردم است، بدین جهت در آیه ﴿اِذ یریكَهُمُ اللهُ فی مَنامِكَ قَلیلًا ولَو اَرَكَهُم كَثیرًا لَفَشِلتُم ولَتَنزَعتُم فِی الاَمر﴾(سوره انفال، آیه 43) پس از سه خطاب به شخص پیامبر اكرم‏صلی الله علیه و آله و سلم (بی‏آنكه امّت مخاطب باشد)، كلام را متوجّه امّت می‏كند و از سستی و نزاع سخن به میان می‏آورد.

ضعف، زمینه نزاع را فراهم می‏آورد، چنان كه آیه یاد شده بدان اشاره دارد و گاهی نیز امّتی مقتدر بر اثر قدرت‏طلبی افراد به نزاع پرداخته، در نتیجه ناتوان و سست می‏شوند: ﴿ولاتَنزَعوا فَتَفشَلوا﴾ (سوره انفال، آیه 46)

2. مراحل پیروزی

خدای سبحان به مؤمنان پیروزی را وعده می‏دهد و این وعده‏ها را در آیاتی بیان می‏فرماید:

أ. ﴿كَتَبَ اللهُ لاَغلِبَنَّ اَنَا ورُسُلی اِنَّ اللهَ قَوی عَزیز﴾ (سوره مجادله، آیه 21) از اطلاق این آیه برمی‏آید كه مجاهدان مسلمان پیروزند؛ چه از دشمن كمتر باشند یا برابر.

ب. قرآن كریم از زبان خواصّ اهل ایمان و یاران ویژه طالوت پیروزی را نقل و آن را تأیید می‏فرماید: ﴿كَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً كَثیرَةً بِاِذنِ الله﴾ (سوره بقره، آیه 249)

ج. عدد آن گروه اندك را كه بر گروه پرشمار پیروز می‏شوند با ذكر سبب هزیمت مغلوبان مشخص می‏كند: ﴿یاَیهَا النَّبِی حَرِّضِ المُؤمِنینَ عَلَی القِتالِ اِن یكُن مِنكُم عِشرونَ صبِرونَ یغلِبوا مِائَتَینِ واِن یكُن مِنكُم مِائَةٌ یغلِبوا اَلفًا مِنَ الَّذینَ كَفَروا بِاَنَّهُم قَومٌ لایفقَهون﴾ (سوره انفال، آیه 65) آن‏گاه می‏فرماید: ﴿الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنكُم وعَلِمَ اَنَّ فیكُم ضَعفًا فَاِن یكُن مِنكُم مِائَةٌ صَابِرَةٌ یغلِبوا مِائَتَینِ واِن یكُن مِنكُم اَلفٌ یغلِبوا اَلفَینِ بِاِذنِ اللهِ واللهُ مَعَ الصّبِرین﴾ (سوره انفال، آیه 66)

د. امدادهای غیبی و چگونگی پیروزی گروهی اندك بر شمار زیاد را مطرح می‏كند. در سوره «انفال» ضمن بیان بسیاری از مسائل جنگ، امدادهای مادی و معنوی را كه عامل پیروزی تعداد اندك مسلمانان بر گروه بسیار كافران است، گاهی نزول فرشته‏ها می‏داند و زمانی ایجاد رعب و هراس در دل دشمنان و هنگامی ریزش باران و وقتی هم تصرّف ملكوتی در چشم جنگاوران؛ آن‏گاه می‏فرماید كه خدای سبحان این امداد غیبی را مژده و آرامبخش قلب شما قرار داد و نصرت تنها از آنِ خدای سبحان شكست‏ناپذیر است؛ نه اینكه در دسترس كسی باشد و خداوند باید كمك بدهد كه حكیمانه می‏دهد.

درباره امدادهای مادی نیز می‏فرماید كه خداوند در جنگ بدر آرامشی به مؤمنان بخشید كه خوابْ آنان را فرا گرفت و باران را فرستاد تا هم پلیدی‏های ظاهری‏شان را بزداید و هم میدان معركه محكم گردد و در آن فرو نروند و هم قدم‏هایشان استوار و ثبات ایمان و آرامش دل یابند. سپس به امداد غیبی اشاره می‏كند كه نزول فرشته و افكندن ترس در دل دشمن است.

تذكّر: شاید بتوان تبلیغ روانی، بزرگ و زیاد نشان دادن نیروهای خودی و كوچك و كم نشان دادن نیروی دشمن را كه در تشجیع سلحشوران اسلامی سهیم‏اند، روا دانست.

بحث روایی

تصرّف ابلیس در دیده جنگاوران

عن زرارة عن أبی جعفر(علیه‌السلام) قال: كان إبلیس یوم بدر یقلّل المسلمین فی أعین الكفّار و یكثّر الكفّار فی أعین المسلمین؛ فشدّ علیه جبرئیل(علیه‌السلام) بالسیف فهرب منه (الكافی، ج8، ص277.)

اشاره: درباره بخش نخست حدیث كه تقلیل را به ابلیس نسبت می‏دهد (كان ابلیس یوم بدر یقلل...)، در حالی كه آیات قرآنی، همین عمل را از خدا می‏دانند: ﴿واِذ یریكُموهُم اِذِ التَقَیتُم فی اَعینِكُم قَلیلًا ویقَلِّلُكُم فی اَعینِهِم﴾، باید گفت كه هیچ‏گونه تنافی میان آیات و این روایت نیست، زیرا شیطان جز شیطنت و تهییج كافران قصدی نداشت؛ ولی با این عمل، سبب شد تا كافران با تجهیزات كامل به میدان آیند و برنگردند تا طعم تلخ شكست را بچشند.

شیطان به جهت سرپیچی از امر تشریعی خدا جهنّمی شد؛ امّا در مكتب توحید قرآنی، همانند سگ شکاری است و بر خلاف آنچه به زرتشتیان منسوب است ـ هرچند ممكن است محققان آن‏ها نپذیرند ـ شیطان (نه تنها) در برابر خدا نیست، بلكه بی‏اذن خدا نیز كاری انجام نمی‏دهد.

تذكّر: اولاً هرگونه سلطنت ابلیس بر انسان نفی شده است و ثانیاً در موارد اقتدار ابلیس بر كافران، كارش مأموریت الهی است. همان‏گونه كه شیطان ایران اسلامی را در چشم صدام كم نشان داد و او به گمان فتح سه روزه ایران، در ورطه نابودی خود گام نهاد. آری خدای سبحان شیطان را بر كافرانی چیره ساخت كه سالیان متمادی ندای وحی را شنیدند و به آن ایمان نیاوردند و برای خاموش كردن چراغ وحی به هر عملی روی آوردند.

برخی مفسّران، مانند علامه طبرسی روایتی را نقل كرده‏اند كه شیطان در روز بدر به صورت یكی از سران شرك درآمد. شیطان روز بدر به صورت شخصی درآمده و با عده‏ای سخن گفته است. سپس به آن شخص كه شیطان به صورت او درآمده بود گفتند كه چرا فرار كردی و او گفت كه من اصلاً در جنگ شركت نداشتم، پس شیطان به صورت او متمثّل شده بود.

به هر روی، دلیل عقلی و نقلی، نه تنها بر خلاف ظاهر آیه نیست، بلكه مؤید آن هم هست.